Andrzej Barczyński Krajowa Izba Gospodarczo - Rehabilitacyjna
Krótszy czas pracy osób niepełnosprawnych w zakładach pracy chronionej - podwyższone koszty pracodawcy
Wstęp
Przy okazji dyskusji o systemie rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, zarówno tych prowadzonych w sposób wyważony, jak również tych, które problematykę traktują pobieżnie, często emocjonalnie a nawet tendencyjnie, o kwestiach finansowych mówi się wyłącznie w aspekcie korzyści ekonomicznych, odnoszonych przez pracodawcę. Kwestia dodatkowych kosztów wynikających z zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest z reguły przemilczana. Niewątpliwy wpływ na taki obraz ma złożoność problemu, trudna identyfikalność zarówno w kategoriach jakościowych a szczególnie ilościowych.
Należy zauważyć, że w chwili obecnej, nie ma zweryfikowanych praktycznie standardów w zakresie metod obliczania tego typu kosztów.
Identyfikacja podwyższonych kosztów
Należy w tym miejscu wyraźnie podkreślić, że pełna identyfikacja ilościowa i analiza, zarówno kosztów, jak i korzyści finansowych występujących w systemie rehabilitacji zawodowej (opartym na ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych) jest trudna. Na taką ocenę wpływ mają:
bardzo złożony system wspomagania zpch,
brak sprawnego monitorowania systemu,
zróżnicowanie jakościowe i ilościowe przyznawanej pomocy,
zróżnicowanie pomocy na obligatoryjne, warunkowe i uznaniowe,
zróżnicowanie podwyższonych kosztów ze względu na:
- specyfikę poszczególnych przyczyn niepełnosprawności,
- różnorodność kosztów finansowych i społecznych,
- zróżnicowanie wysokości uzyskiwanych ulg i zaniechań.
Precyzyjne określenie wszystkich kosztów zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zakładzie pracy chronionej jest szczególnie utrudnione. Na taką opinię składają się następujące przyczyny:
niepełnosprawność, w tym także ten jej zakres jest cechą indywidualną osoby niepełnosprawnej,
wysokość dodatkowych kosztów jest związana z bardzo różnymi czynnikami, charakteryzującymi osobę niepełnosprawną (rodzaj niepełnosprawności, jej stopień, kondycja psychiczna osoby niepełnosprawnej, stan emocjonalny, rodzaj motywacji do pracy, poziom wykształcenia, poziom przygotowania zawodowego, środowisko rodzinne, potrzeby w zakresie opieki medycznej i rehabilitacyjnej, itp.) oraz charakteryzującymi otoczenie (rodzaj wykonywanej pracy, przystosowanie stanowiska, poziom opieki medycznej i rehabilitacyjnej, organizacja pracy, stosunek pracodawcy do osoby niepełnosprawnej, itp.).
różnorodność kosztów finansowych pracodawcy: niższa wydajność, krótszy tydzień pracy, dodatkowe urlopy, zwiększona absencja chorobowa, organizacja turnusów rehabilitacyjnych, dodatkowe szkolenia, przystosowanie stanowisk pracy, likwidacja barier komunikacyjnych, opieka medyczna i pielęgnacyjna, utrzymanie bazy rehabilitacyjnej, koszty osobowe obsługi rehabilitacyjnej, koszty osobowe dodatkowego nadzoru, ubezpieczenie rentowe pracownika, dodatkowe kontrole służb fiskalnych i Państwowej Inspekcji Pracy, prowadzenie dodatkowej dokumentacji kadrowej, prowadzenie dodatkowej dokumentacji księgowej, zwiększone wymagania bhp,
różnorodność kosztów społecznych pracodawcy: niższa mobilność zatrudnionych, niskie kwalifikacje zatrudnionych, negatywna opinia o poziomie produktów i usług w związku z zatrudnianiem niepełnosprawnych, wskazania do pracy na wybranych stanowiskach, występowanie czynników których wartość jest możliwa do zwymiarowania liczbowego, jak również czynników, których zwymiarowanie jest utrudnione lub niemożliwe.
Wśród dodatkowych kosztów związanych bezpośrednio z zatrudnianiem osoby niepełnosprawnej, jako najistotniejsze wyróżnić trzeba:
skrócony obligatoryjnie czas pracy - wartość wyliczalna,
zmniejszona sprawność - ocena szacunkowa,
poziom przygotowania zawodowego - ocena szacunkowa,
wiek zatrudnionych pracowników - ocena szacunkowa,
większa absencja chorobowa - wartość wyliczalna.
Wymienione tytuły mają bezpośrednie przełożenie, na zmniejszenie wydajności osoby niepełnosprawnej, w porównaniu z zatrudnioną na analogicznym stanowisku osobą pełnosprawną.
Ograniczając się, w niniejszym opracowaniu, wyłącznie do dodatkowych kosztów z tytułu ustawowo określonego (ustawa z 27 sierpnia 1997r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych - Dz.U. 123/97 z późniejszymi zmianami) krótszego czasu pracy osoby niepełnosprawnej, można sformułować metodę obliczania tych kosztów.
Uprawnienia ustawowe pracownika (osoby niepełnosprawnej) powodujące skrócenie czasu pracy i wpływające na wyższy koszt zatrudnienia są następujące:
krótszy czas pracy o 2 godziny (5%) w stosunku tygodniowym - osoby niepełnosprawne z lekkim stopniem niepełnosprawności,
krótszy czas pracy o 7 godzin (17%) w stosunku tygodniowym - osoby niepełnosprawne ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności,
dodatkowa przerwa w pracy na gimnastykę lub wypoczynek - 30 minut (o 6% krótszy czas pracy osób niepełnosprawnych - stopień lekki, znaczny i umiarkowany),
dodatkowy urlop wypoczynkowy (10 dni - ok. 5% w stosunku rocznym) dla osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego i umiarkowanego stopnia niepełnosprawności,
zwolnienie (21 dni - 8% w stosunku rocznym) w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym - stopień znaczny i umiarkowany,
Łączne zmniejszenie wydajności osób niepełnosprawnych z powyższych tytułów można szacować w sposób następujący:
osoba niepełnosprawna ze stopniem lekkim - 11% (5%+6%),
osoba niepełnosprawna ze stopniem znacznym i umiarkowanym:
- 31% (17%+6%+8%) dla korzystających ze zwolnienia z tytułu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym,
- 28% (17%+6%+5%) dla nie biorących udziału w turnusie rehabilitacyjnym,
Pracodawca z tytułu ustawowego skrócenia czasu pracy osób niepełnosprawnych ponosi dodatkowe koszty, które obliczyć można poprzez wprowadzenie współczynnika korygującego (S).
Koszty te są iloczynem przeciętnej płacy osób niepełnosprawnych w analizowanym miesiącu, liczby osób niepełnosprawnych oraz wyrażenia charakteryzującego spadek wydajności. W ujęciu matematycznym można je zapisać w sposób następujący:
Knwc = Pn x Ln x (1 - S)
gdzie:
Knwc - dodatkowy koszt zatrudnienia osób niepełnosprawnych z tytułu krótszego czasu pracy,
Pn - przeciętna płaca miesięczna osób niepełnosprawnych (na etat),
Ln - liczba zatrudnionych osób niepełnosprawnych (w etatach),
Wn - parametr charakteryzujący wydajność zatrudnionych osób niepełnosprawnych,
S - współczynnik korygujący uwzględniający krótszy czas pracy osób niepełnosprawnych,
Współczynnik S spełnia warunek:
S < 1
i można go opisać wzorem:
Si = 1 - 0,11 Lnl / Ln - 0,31 Lnuz / Ln
gdzie:
Si - wartość współczynnika S w miesiącu i,
Ln - liczba zatrudnionych osób niepełnosprawnych (przeciętna miesięczna) (w etatach),
Lnl - liczba zatrudnionych osób niepełnosprawnych z orzeczonym lekkim stopniem niepełnosprawności (przeciętna miesięczna) (w etatach),
Lnuz - liczba zatrudnionych osób niepełnosprawnych z orzeczonym umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności (przeciętna miesięczna) (w etatach),
Występujące we wzorze wartości liczbowe są konsekwencją, wcześniej zaprezentowanych wyliczeń, zmniejszenia czasu pracy osób niepełnosprawnych, w odniesieniu do miesięcznego czasu pracy osób pełnosprawnych.
Korzystając, z zaprezentowanej wyżej, metody obliczania dodatkowych kosztów miesięcznych, z tytułu krótszego czasu pracy zatrudnionych w zakładzie pracy chronionej osób niepełnosprawnych, można również obliczać sumaryczny koszt za okres n miesięcy, sumując koszty poniesione w i-tym miesiącu. Przy czym i = 1,2,3, ... n.
Elementem aktualizującym poniesione wcześniej koszty do czasu, w którym są one obliczane (miesiąc n-ty) jest współczynnik aktualizacji, stanowiący iloraz płacy minimalnej w gospodarce w miesiącu n-tym (Pmn) do płacy minimalnej w gospodarce w miesiącu i-tym (Pmi).
Koszty te są sumą iloczynów, przeciętnej płacy osób niepełnosprawnych w miesiącach i = 1,2,3, ... n, liczby osób niepełnosprawnych oraz wyrażenia charakteryzującego spadek wydajności w miesiącu i-tym. W ujęciu matematycznym można je zapisać w sposób następujący:
Knwn = Suma Pmn/Pmi x Pni x Lni x (1 - Si)
gdzie:
symbol "i" na końcu indeksu oznacza wartość oznaczonej wielkości w miesiącu i-tym, natomiast współczynnik Si
Si = 1 - 0,11 x Lnli/ Lni - 0,31 x Lnuzi / Lni
Uwzględniając wskazane wcześniej założenia i ograniczenia, zaprezentowana powyżej metoda oraz matematyczny opis, stanowią propozycję standardu dla obliczania dodatkowych, wynikających z ustawowego skrócenia czasu pracy, kosztów zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zakładach pracy chronionej.
Do przykładu obliczeń jak również próby uogólniających wniosków, można wykorzystać dane charakteryzujące statystyczny zakład pracy chronionej. Charakterystyka zatrudnienia (opracowana na podstawie badań ankietowych PFRON oraz opracowań i analiz autora) w statystycznej firmie jest następująca (w warunkach 2000r.):
Zatrudnienie ogółem (osoby/ etaty) - 100/92
Zatrudnienie osób niepełnosprawnych (osoby/ etaty) - 59/54
Przeciętne wynagrodzenie osoby niepełnosprawnej (brutto) - 1.000,- zł.
Wskaźniki zatrudnienia niepełnosprawnych:
ogółem - 58,6%
stopień umiarkowany i znaczny - 18,8%
Zatrudnienie osób niepełnosprawnych wg stopni niepełnosprawności (osoby/ etaty)
stopień lekki (68%) - 39,9/36,7
stopień umiarkowany (29,1%) - 17,6/15,7
stopień znaczny (2,9%)- 1,9/1,7
Podstawiając do wcześniej zaprezentowanego wzoru:
Si = 1 - 0,11 Lnl / Ln - 0,31 Lnuz / Ln
S = 1 - 0,11 x 36,7 / 54,0 - 0,31 x 17,4 / 54,0 = 0,825
można określić wysokość dodatkowych kosztów:
Knwc = Pn x Ln x (1 - S)
Knwc = 1000 x 54 x (1 - 0,825) = 9.450,- zł.
Powyższe oznacza, że w statystycznym zakładzie pracy chronionej, pracodawca z tytułu zatrudniania osób niepełnosprawnych, wyłącznie z tytułu krótszego czasu pracy tychże, ponosi dodatkowe koszty w wysokości 9.450,- zł. miesięcznie.
Literatura:
1. A. Barczyński - "Zakłady pracy chronionej w polskim systemie rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych" - KIG-R - Warszawa 2001r.
2. A. Barczyński - "System rehabilitacji zawodowej niepełnosprawnych - struktura i koszty - stan po 1 stycznia 2000r. (cz.1)" - "ZPCh - Prawo, Zarządzanie, Technika, Rehabilitacja" nr 6/7 2000r., miesięcznik KIG-R.
3. A. Barczyński - "System rehabilitacji zawodowej niepełnosprawnych - struktura i koszty - stan po 1 stycznia 2000r. (cz.2)" - "ZPCh - Prawo, Zarządzanie, Technika, Rehabilitacja" nr 11 2000r., miesięcznik KIG-R.
4. Raporty z badań dotyczących zatrudnienia i sytuacji ekonomicznej w zakładach pracy chronionej w latach 1997, 1998, 1999 - PFRON - Warszawa.