Dr Władysław Zakrzewski - Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Transformacja zatrudnienia w krajach Unii Europejskiej w latach dziewięćdziesiątych.
Wprowadzenie
Lata dziewięćdziesiąte to dla państw Unii Europejskiej okres licznych inicjatyw w dziedzinie zwalczania bezrobocia i promocji zatrudnienia. Niezadowalające rezultaty w dziedzinie tych przedsięwzięć doprowadziły do podjęcia trudnego zadania wypracowania skoordynowanej strategii zatrudnienia.
Rada Europy już w 1994 r. w Essen w następstwie tzw. Białej Księgi -dokumentem pod nazwą "Wzrost, konkurencyjność, zatrudnienie", zainicjowała aktywne podejście do spraw zatrudnienia i ograniczenia bezrobocia.
W Traktacie Amsterdamskim przyjętym 2 października 1997 r., ujęto nowy rozdział o zatrudnieniu. W listopadzie 1997 r. w Luksemburgu Rada Europejska zdefiniowała europejską strategię zatrudnienia opierającą się na czterech filarach, mających zapewnić sile roboczej zdolność znalezienia zatrudnienia, przedsiębiorczość, umiejętność adaptacji i równość szans w zatrudnieniu. Pierwsze pozytywne rezultaty procesu luksemburskiego uwidoczniły się w latach 1997-1999.
W opracowaniu dokonano wieloaspektowej analizy zatrudnienia w krajach Unii Europejskiej w dwóch różnych fazach; w okresie stagnacji (1991-1994) oraz w okresie ożywienia gospodarczego (1994-1999). Rozpoznano zmiany ilościowe, dynamikę zatrudnienia w badanych okresach. Oceniono natężenie zatrudnienia wg płci, wśród osób młodych (15-24), ludzi starszych (55-64). Istotnym okazały się zmiany w formach, systemach zatrudnienia, przyczyniające się do uelastycznienia rynku pracy. Charakterystyka zatrudnienia obejmuje również przekształcenia w wielkich sektorach gospodarki (rolnictwo, przemysł, usługi). Ze szczególną uwagą podjęto ocenę zmian zatrudnienia w wysoko i nisko edukacyjnych działach gospodarki.
Unia Europejska liczy 376 min obywateli zamieszkałych w 15 krajach (1999 r.). Zaludnienie jest bardzo zróżnicowane. Przeciętnie w UE na l km2 przypada 118 osób. Najgęściej zaludnione są obszary Holandii - 378 / km2, Belgii -334/km2, natomiast najmniej zamieszkałe są tereny Finlandii - 15/km2 i Szwecji -22/km2.
Przyrost naturalny w Unii w 1998 r. wynosił 2,38 na 1000 mieszkańców i wahał się od 1,83 w Finlandii do 3,93 w Irlandii. Najwyższy odsetek osób w wieku produkcyjnym można odnotować w Portugalii (68,7%) i Włoszech (68,3%), najniższy zaś w Szwecji (63,7%) i Francji (65,1%).
Stopa aktywności zawodowej w krajach Unii Europejskiej wzrosła z 68,2% w 1990 r. do 69,2% w 1999 r. Wśród mężczyzn wynosiła ona 78,8%, natomiast wśród kobiet była na zdecydowanie niższym poziomie i ukształtowała się na poziomie 59,6%.
Aktywność zawodowa w poszczególnych państwach jest bardzo zróżnicowana - oscylowała od 60,2% we Włoszech do 81,1% w Danii.
Zmiany w zatrudnieniu w latach 1991-1999
Na rynku pracy w Unii Europejskiej w latach 1991-1999 wystąpiły dwa wyraźnie odmienne etapy kształtowania się zatrudnienia: okres stagnacji (1991-1994) i okres ożywienia (1994-1999). Na początku lat dziewięćdziesiątych nastąpiło załamanie wzrostu gospodarczego, który w latach 1986-1990 wykreował 10 mln miejsc pracy. W rezultacie zatrudnienie zmniejszyło się z 153,1 mln w 1991 r. do 148,7 mln w 1994 r. (o 3%). Przy bardzo niskim średniorocznym tempie wzrostu gospodarczego w latach 1990-1994, wynoszący 1,3%, zatrudnienie obniżało się przeciętnie 0,7% rocznie (Tab. l).
W latach 1991-1994 w większości państw Unii Europejskiej, oprócz Irlandii, Holandii, Grecji i Luksemburga, zanotowano zmniejszenie zatrudnienia. W najwyższym stopniu spadek zatrudnienia dotknął Finlandię (o 18,9%) i Szwecję (o 11,5%), gdzie skutki wczesnej i dotkliwej recesji odbiły się wyraźnie w sferze zatrudnienia.
Powyżej średniego poziomu, w granicach 4,5-5%, spadło zatrudnienie we Włoszech, Wielkiej Brytanii, Portugalii i Hiszpanii.
Wskaźnik zatrudnienia w Unii Europejskiej obniżył się z 62,4% w 1991 r. do 60,1% w 1994 r., w tym dla mężczyzn z 74,7% do 70,6%, a dla kobiet z 50,3% do 49,7%.
Po 1994 r. w UE wystąpiły wyraźnie korzystniejsze warunki rozwoju gospodarczego: większe tempo wzrostu gospodarczego, ustabilizowanie inflacji, ograniczenie deficytu publicznego, spadek długoterminowej stopy procentowej. Podjęto w wielu krajach modernizację modelu socjalnego, uelastycznienie rynku pracy oraz zakrojoną na szeroką skalę promocję zatrudnienia. W latach 1994-1999, przy znacznie wyższym średnim tempie wzrostu gospodarczego, które wynosiło 2,3%, odnotowano średnioroczny wzrost zatrudnienia o 0,9%.
Wśród "wielkiej czwórki" krajów UE średnioroczne zmiany zatrudnienia w latach 1994-1999 wynosiły odpowiednio: Niemcy (-0,2%), Włochy (0,4%), Francja (0,8%) i Wielka Brytania (1,4%).
W latach 1994-1999 zatrudnienie wzrosło z 148,7 mln do 155,5 mln, czyli o blisko 7 mln (o 4%). Prawie 2,1 mln miejsc pracy wykreowano w 1999 r. i 4 mln w latach 1998-1999. Najwyższy wzrost zatrudnienia w latach 1994-1999 wystąpił w Irlandii (27,1%), Hiszpanii (13,5%), Holandii i Finlandii (12%). Najniższy wzrost zatrudnienia zarejestrowano we Włoszech (2%) i Austrii (2,1%). W Niemczech, jako jedynym kraju Unii, odnotowano spadek zatrudnienia (o 1%). (Tab. 2).
Wskaźnik zatrudnienia w Unii Europejskiej w latach 1994-1999 wzrósł z 60,1% do 62,1%, w tym dla mężczyzn z 70,6% do 71,6%, a dla kobiet z 49,7% do 52,6%.
W 1999 r. najwyższy wskaźnik zatrudnienia zarejestrowano w Danii (76,5%), Holandii (70,9%), Szwecji (70,6%) i Wielkiej Brytanii (70,6%). Zdecydowanie najniższe wskaźniki zatrudnienia odnotowano w krajach Płd. Europy: Hiszpania (52,3%), Włochy (52,5%), Grecja (55%).
W latach 1994-1999 prawie dwie trzecie z 6,8 mln nowo wykreowanych miejsc pracy zajęły kobiety. W 1999 r. kobiety zatrudnione w liczbie 65,8 mln stanowiły 42,3% ogółu pracujących w Unii. Większość z nich, bo aż 80,9% była zatrudniona w sektorze usług. Stosunkowo niewielki odsetek kobiet pracował w sektorze przemysłowym (15,6%) oraz w sektorze rolniczym (3,5%).
Zdecydowaną przewagę w strukturze zatrudnienia w Unii mają mężczyźni. W 1999 r. pracowało ich 89,7 mln, co stanowiło 57,7% ogólnej liczby zatrudnionych. Ponad połowa mężczyzn (55,6%) zatrudniona była w sektorze usługowym. Znacznie wyższy odsetek mężczyzn, niż w przypadku kobiet pracował w sektorze przemysłowym (39,3%) i rolnictwie (5,1%).
Wskaźnik zatrudnienia dla młodzieży (15-24) jest wyraźnie zróżnicowany wśród krajów Unii Europejskiej. Odzwierciedla on różnice w partycypacji młodzieży w długości kształcenia, przygotowaniu zawodowym, adaptacji do zmian na rynku pracy i co jest bardzo istotne odzwierciedla sytuację na rynku pracy w danym kraju. W 1999 r. stopa zatrudnienia młodych ludzi była najwyższa w Danii (66%), Holandii, Austrii i Wielkiej Brytanii (we wszystkich powyżej 55%), a najniższa w Belgii, Francji, Hiszpanii, Grecji i Włoszech (we wszystkich poniżej 30%); stopa bezrobocia wśród osób w wieku 15-24 wynosiła 18,4%.
Niekorzystnie w krajach UE kształtuje się stopa zatrudnienia dla osób starszych (55-64). Osiągnęła ona poziom - poniżej 37% w 1999 r. Bardzo "miękka" polityka społeczna w zakresie zasiłków przedemerytalnych, zasiłków dla bezrobotnych, limitów dotyczących wieku emerytalnego sprzyjała wychodzeniu osób w wieku przedemerytalnym z rynku pracy. W Austrii, Belgii, Francji, Włoszech, nawet mniej, niż 1/3 tych osób jest zatrudniona.
Formy zatrudnienia i struktura sektorowa zatrudnienia w Unii Europejskiej w latach 1991-l999
Charakterystyczną cechą rynku pracy w Unii Europejskiej jest wzrost liczby osób pracujących w niepełnym wymiarze czasu pracy (part time) oraz pracujących w systemie kontraktowym (temporary jobs). Stanowili oni w 1999 r. 30,9% ogólnej liczby pracujących.
W latach 1991-1999 liczba pracujących w ograniczonym czasie wzrosła z 21,1 mln w 1991 r. do 27,5 mln w 1999 r., a to oznacza, iż udział zatrudnionych w tej formie zwiększył się z 13,8% do 17,7% (Tab. 3). Odsetek pracujących mężczyzn wzrósł z 4,1% do 6,1%, natomiast odsetek pracujących kobiet z 26,7% do 33,5%. W 1999 r. w niepełnym wymiarze czasu pracy pracowało 22,1 mln kobiet i 5,4 mln mężczyzn. Od 1994 do 1999 r. zatrudnienie w niepełnym czasie pracy wykreowało 64% netto zatrudnienia w Unii Europejskiej. Najwyższy odsetek zatrudnionych w ograniczonym czasie można odnotować w Holandii (39,4%), Szwecji (23,8%) oraz Danii (20,7%), najniższy zaś w Grecji (6,1%), Włoszech (7,9%) i Hiszpanii (8,3%) (Tab. 4).
Kolejnym fenomenem na rynku pracy w UE jest zatrudnienie na kontraktach okresowych. W latach 1991-1999 liczba osób pracujących w tym systemie wzrosła z 15,8 mln do 20,5 mln (z 10,3% do 13,2%). W 1999 r. 11,1 mln mężczyzn (12,4%) i 9,4 mln kobiet (14,2%) pracowało w ramach kontraktów terminowych.
W latach 1994-1999 prawie 70% dodatkowo wykreowanych miejsc pracy dla mężczyzn i 35% dla kobiet powstało na zasadzie kontraktów. Prawie całość stworzonych miejsc pracy dla mężczyzn w latach 1994-1999, w takich krajach, jak Niemcy, Włochy, Austria, Belgia, Francja, Portugalia dotyczyła kontraktów terminowych. Najwyższy odsetek osób pracujących w tej formie można odnotować w Hiszpanii (32,7%), Portugalii (18,6%), Finlandii (18,2%), najniższy zaś w Wielkiej Brytanii (6,8%), Austrii (7,5%) i Irlandii (7,7%).
Liczba pracujących na własny rachunek w Unii Europejskiej zmniejszyła się w latach 1991-1999 z 22,6 mln do 22,4 mln (z 14,7% do 14,4%). Główną przyczyną takiego stanu był systematyczny spadek zatrudnienia w rolnictwie. Najwyższy odsetek osób pracujących w formie samozatrudnienia występuje w Grecji (32%), Portugalii (24,9%), i Włoszech (24,4%), najniższy zaś w Danii (8,3%) i Niemczech (10,0%).
W latach 1991-1999 dokonały się w UE istotne zmiany w strukturze zatrudnienia wielkich sektorów gospodarki (Tab. 5). Zatrudnienie w sektorze usług wzrosło z 92,4 mln do 103,1 mln (o 11,2%). Odsetek zatrudnionych podniósł się z 60,3% do 66,3%, co oznacza, iż ponad 1/3 ogółu zatrudnionych jest związana z sektorem usług (w USA - 73,8%). Najwięcej osób pracuje w usługach w Holandii (74,5%), Wielkiej Brytanii (74,2%) i Szwecji (72%), stosunkowo niski odsetek w Portugalii (52,1%), Grecji (60,1%) i Hiszpanii (62,0%).
Stopa zatrudnienia w usługach wzrosła w UE w latach 1997-1999 z 40,3% do 41,6%, ale i tak jest zdecydowanie niższa w porównaniu do Stanów Zjednoczonych, gdzie zwiększyła się z 54,5% do 55% ("luka" sektorowa - 14%).
Większość dodatkowo wykreowanych miejsc pracy w sektorze usług była skoncentrowana w usługach rynkowych (informatyka, turystyka, transport lotniczy, usługi biznesowe), usługach publicznych, jak edukacja, zdrowie oraz usługach osobistych (np. kultura, rekreacja i wypoczynek). W wielu tradycyjnych usługach wzrost zatrudnienia był niewielki, a nawet wystąpił regres (handel detaliczny, usługi pocztowe, bankowe, ubezpieczeniowe, administracja publiczna).
Zatrudnienie w sektorze przemysłowym obniżyło się z 51 mln w 1991 r. do 45,6 mln w 1999 r. (o 10,6%), a to spowodowało zmniejszenie udziału tego sektora w ogólnym zatrudnieniu z 33,3% do 29,3%. W latach 1994-1999 liczba zatrudnionych w przemyśle zwiększyła się nieznacznie we wszystkich krajach UE, oprócz Niemiec, Austrii, Grecji i Belgii. W niektórych państwach wzrósł nawet odsetek zatrudnionych w sektorze przemysłowym (Włochy, Finlandia, Hiszpania, Irlandia, Dania). Udział zatrudnionych w sektorze przemysłowym w 1999 r. wahał się od 22,9% w Grecji do 35,3% w Portugalii. Wśród "wielkiej czwórki" UE najwyższy odsetek zatrudnionych w przemyśle występuje w Niemczech (33,8%), a najniższy w Wielkiej Brytanii (26%).
W analizowanym okresie spadek liczby zatrudnionych wystąpił w sektorze rolniczym. Zatrudnienie zmniejszyło się z 9,7 mln w 1991 r. do 6,8 mln w 1999 r. (o 30%); odsetek pracujących obniżył się z 6,3% do 4,4%. Do krajów o najniższym udziale zatrudnionych w rolnictwie należą: Wielka Brytania (1,6%), Belgia (2,4%) i Niemcy (2,9%). Zdecydowanie najwyższy odsetek pracujących w sektorze rolniczym występuje w Grecji (17%) i Portugalii (12,6%).
Analiza wskaźników kapitału ludzkiego w Unii Europejskiej wykazuje, iż Niemcy, Szwecja, Dania, Austria i Finlandia mają najlepiej wyedukowane zasoby pracy. W tych krajach przynajmniej 75% zatrudnionych ma pełne wykształcenie średnie; odsetek osób w wieku 25-34, dających perspektywę dalszego podnoszenia wykształcenia wynosi 80-90%, i co jest bardzo istotne, znaczny odsetek osób pracuje w wysoko edukacyjnych działach gospodarki. Wysoko edukacyjne działy gospodarki to te, które zatrudniają więcej, niż 40% pracowników z wyższym wykształceniem (m.in. badania i rozwój, edukacja, zdrowie, informatyka, usługi biznesowe, produkcja maszyn biurowych i komputerów).
Udział zatrudnionych w wysoko edukacyjnych sektorach gospodarki stanowił blisko 25% ogólnego zatrudnienia w Unii Europejskiej. Najwięcej w wysoko edukacyjnych działach gospodarki było zatrudnionych w następujących krajach: Szwecja (37,4%), Dania (33,5%), Holandia (32,9%), Finlandia (30,3%) i Wielka Brytania (29,4%). Znacznie mniej pracuje w tych działach w Portugalii (15,2%), Grecji (16,2%) i Hiszpanii (18%).
W Unii Europejskiej w latach 1994-1999 zatrudnienie rosło przeciętnie o 0,9%, natomiast w wysoko edukacyjnych działach gospodarki, tempo wzrostu zatrudnienia wynosiło 3% rocznie. W konsekwencji działy te wygenerowały 75% netto zatrudnienia, podczas gdy w działach nisko edukacyjnych nie wystąpił praktycznie przyrost zatrudnienia. Wysoko edukacyjne miejsca pracy powstają głównie w wysoko i średnio rozwijających się działach gospodarki; w stagnacyjnych i schyłkowych są one właściwie jedynymi, nowo kreowanymi miejscami pracy. Charakterystyczne jest, iż stanowiska pracowników fizycznych powstają w dynamicznie rozwijających się sektorach gospodarki, maleją zaś w szybkim tempie w schyłkowych działach. W latach 1994-1999 90% przyrostu netto zatrudnienia w krajach UE miało miejsce na stanowiskach kierowniczych, specjalistów i kadry technicznej, które reprezentowały wysoki poziom kwalifikacji i perspektywy rozwoju.
Dla kontrastu, nisko edukacyjne działy gospodarki miały wysoki udział w ogólnym zatrudnieniu, w stosunkowo najmniej, edukacyjnie i technologicznie rozwiniętych krajach Unii Europejskiej (2/3 ogólnego zatrudnienia w Portugalii, 60% w Grecji oraz połowę i więcej w Hiszpanii i Włoszech).
Unijna strategia zatrudnienia nie prowadzi, póki co, do tworzenia instrumentów wspólnej polityki zatrudnienia. Efektem bezpośrednim jest opracowywanie wytycznych w zakresie zatrudnienia przez Radę Europejską, oraz tworzenie Narodowych Planów Zatrudnienia. Przyjęta w Lizbonie w 2000 r. Strategia Zatrudnienia do 2010 zakłada przejście do społeczeństwa opartego na wiedzy. Stopa zatrudnienia w UE wzrośnie do 70%, a dla kobiet osiągnie 60%. Modernizacja i uelastycznienie rynków pracy, intensywna promocja, kreacja zatrudnienia, powinny przyczynić się do pełnego zatrudnienia do 2010 r.
Podsumowując, można wyodrębnić najbardziej charakterystyczne zjawiska na rynku pracy w Unii Europejskiej w latach 1991-1999:
- spadek zatrudnienia z 153,1 mln w 1991 r. do 148,7 mln w 1994 r. (o 3%) i wzrost z 148,7 mln do 155 mln w 1999 r. (o 4%),
- w latach 1991-1994 liczba bezrobotnych zwiększyła się z 13,6 mln do 18,4 mln (stopa bezrobocia z 8,2% do 11,1%), natomiast w latach 1994-1999 zmniejszyła się z 18,4 mln do 15,8 mln (stopa bezrobocia z 11,1% do 9,2%),
- wskaźnik zatrudnienia kobiet wzrósł z 50,3% do 52,6%, a mężczyzn obniżył się z 74,7% do 71,6%,
- w latach 1994-1999 - prawie 2/3 z 6,8 mln nowo wykreowanych miejsc pracy zajęły kobiety,
- wzrost liczby pracujących w niepełnym wymiarze czasu pracy z 21,1 mln do 27,5 mln oraz zatrudnionych w systemie kontraktów terminowych z 15,8 mln do 20,5 mln, przyczynił się do wzrostu elastyczności rynku pracy,
- dokonał się dalszy proces serwicyzacji gospodarki UE; odsetek zatrudnionych w sektorze usług wynosił 66% w 1999 r.
- w sektorze rolniczym zatrudnienie zmniejszyło się o 30%, a odsetek pracujących obniżył się z 6,3% do 4,4%,
- wysoko edukacyjne działy gospodarki wykreowały 75% przyrostu netto zatrudnienia w latach 1994-1999,
- Niemcy, Szwecja, Dania, Austria i Finlandia mają najlepiej wykwalifikowane zasoby pracy.
Tab.2. Zatrudnienie w Unii Europejskiej w latach 1975-1999 (w mln)
Źródło: Employment in Europę 2000, EC Luxemburg, 2000; Employment Outlook 2000, OECD 2000.
Tab.3. Formy zatrudnienia i struktura sektorowa zatrudnienia w Unii Europejskiej w latach 1991-l 999. (w %)
Źródło: Employment in Europę 2000, EC Luxemburg 2000; Labour Force Statistics 1978-1998, OECD, Paris 1999.
Tab.5. Sektorowa struktura zatrudnienia w krajach Unii Europejskiej (w %)
Źródło: Employment in Europę 2000, EC Luxemburg, 2000.
Bibliografia
1. Adnett N., European Labour Markets: Analysis and Policy, London-New York 1996.
2. Employment policies in the EU and in the Member States - joint report 2000, EC, Luxemburg 2000.
3. Goetschy J., The European Employment Strategy; genesis and development, "European Journal of industrial Relations" 1999 vol 5, nr 2.
4. Grip de A, Hoevenberg J., Willems E., Atypical Employment in the European Union, "International Labour Review" 1997, nr l.
5. Jackman K., Pauna C., Labour Market Policy and the Reallocation of Labour Across Sectors "LSE Centre for Economic Performance Discussion Papers nr 338, London 1997.
6. Marimon R., Zilibatti F., "Actual" versus "Virtual" Employment in Europe: Is Spain Different?, "European Economic Review" 1998, nr l.
7. Wiśniewski Z., Kierunki i skutki deregulacji rynku pracy w krajach Unii Europejskiej, Toruń, 1999.