III. Produkcja a dynamika rynku pracy w okresie transformacji

Zanim przejdziemy do oceny roli odgrywanej przez rozwiązania instytucjonalne rynku pracy w kształtowaniu rynku pracy krajów Europy Środkowej i Wschodniej należy przypomnieć kontekst ekonomiczny i społeczny, w którym te instytucje były wprowadzane bądź modyfikowane.

Zakończona właśnie dekada była okresem dramatycznych przekształceń w Europie Środkowej i Wschodniej. Upadek bloku sowieckiego i transformacja od gospodarki nakazowej do gospodarki rynkowej wywołały szereg zmian w społecznej, politycznej i ekonomicznej infrastrukturze krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Z punktu widzenia ekonomicznego zmiany te były najpoważniejsze w dziedzinie produkcji materialnej (mierzonej wielkością PKB) i czynników rynkowych, zwłaszcza w geografii pracy, gdyż zasady współdziałania ekonomicznego pomiędzy krajami byłego bloku sowieckiego, i pomiędzy nimi a resztą świata zmieniły się w sposób zasadniczy z chwila wprowadzenia praktyk rynkowych. W gospodarce nakazowej ryzyko otwartego bezrobocia i wypadnięcia z rynku wskutek wahań ekonomicznych było praktycznie równe zeru, efektywność wykorzystania zasobów niska. Nagrody jakie w systemach rynkowych związane są z różnymi poziomami kapitału ludzkiego lub ze szczególnymi kwalifikacjami były praktycznie niezróżnicowane, zaś wydajność i pracy i kapitału była niska. Płace w nakazowym system produkcji były ustalane centralnie i bardzo spłaszczone. Mobilność pracy praktycznie nie istniała. Słowem - bezpieczeństwo zatrudnienia było nagrodą, trzeba jednak było płacić cenę niskiej wydajności i zdeformowanego układu bodźców rynkowych, co ostatecznie doprowadziło do wyczerpania się socjalistycznego modelu produkcji.


A. Produkcja

Gdy dawny socjalistyczny model gospodarczy padał - produkcja materialna załamała się w każdym z krajów bloku sowieckiego, choć z różnym nasileniem (Rys. 3). Nowi przywódcy krajów Europy Środkowej i Wschodniej formułowali strategie reform, których cele ogólne to stabilizacja makroekonomiczna i reformy strukturalne na poziomie mikroekonomicznym. Stopniowo wprowadzano nowoczesne struktury rynkowe. Rynki pracy dostosowywano do nowego otoczenia ekonomicznego zmniejszając zatrudnienie i udział pracujących, zwłaszcza kobiet, w liczbie ludności, w Europie Środkowej i Wschodniej dotychczas na niezwykle wysokim poziomie, i dopuszczając wzrost otwartego bezrobocia do poziomu w tym rejonie świata zupełnie nieznanego.

Rys. 3. Ewolucja PKB w krajach akcesyjnych, 1990-2000


Oprócz zmian w poziomie PKB proces restrukturyzacji wywoływał znaczne przesunięcia w poziomi aktywności ekonomicznej w różnych sektorach. Do roku 1998 udział rolnictwa w PKB spadł we wszystkich krajach do połowy poziomu z roku 1989 (Tab. 6). W ciągu dekady odnotowano także spadek udziału przemysłu w PKB - od 7 punktów procentowych w Słowenii (z 45,6% do 38,6%) do 27 punktów procentowych w Słowacji (z 58,5 do 31,6%). W rezultacie tych zmian udział sektor usług w PKB wzrósł znacząco. 

Tabela 6. Produkcja według sektorów gospodarki w krajach akcesyjnych (w % udziału w PKB)

  Rolnictwo Przemysł Usługi Sektor prywatny
1989 1998 1989 1998 1989 1998 1990 2000
Republika Czeska 8,5 4,2 57,7 39,2 33,8 56,6 5,0 80,0
Estonia 21,0 6,3 40,6 26,7 38,4 67,0 10,0 75,0
Węgry 15,6 5,5 46,7 28,2 40,7 66,3 20,0 80,0
Polska 12,9 4,9 52,4 32,0 34,7 62,4 25,0 70,0
Słowacja 9,4 4,4 58,5 31,6 32,2 64,0 5,0 75,0
Słowenia 5,5 4,0 46,6 38,6 48,9 57,4 10,0 55,0

Źródła: The World Bank (2000) i EBRD Transformation Report (2000).
1) Dane dla 1997 zamiast dla 1998.
2) Dane dla 1991 zamiast dla 1990.

Procesem jeszcze bardziej drastycznym od przesunięć pozycji sektorów gospodarki była transformacja tych gospodarek ze zdominowanych przez sektor publiczny w gospodarki zdominowane przez sektor prywatny. W okresie 1990-2000 udział sektora prywatnego w PKB wytworzonym skoczył z zaledwie 5% w dawnej Czechosłowacji do 80% w Republice Czeskiej, podobnie na Węgrzech. Jedynie w Słowenii transformacja ta przybrała kształt łagodniejszy i obecnie sektor prywatny, choć dominujący, jest mniejszy niż gdzie indziej.


B. Zatrudnienie, bezrobocie, udział zatrudnionych w liczbie ludności, płace

Transformacja bardzo silnie zmieniła wskaźniki rynku pracy, zarówno ich poziom, jak strukturę. Poziom zatrudnienia korespondował z natychmiastowym spadkiem produkcji (Rys. 4). Wskutek tego zatrudnienie ogółem spadło znacznie na początku lat 90-tych i nadal kurczyło się, choć w mniejszym tempie, w większości krajów przez całą dekadę. Jednak produkcja zaczęła rosnąć gdzieś od połowy dekady, w kilku przypadkach przewyższając poziomy sprzed transformacji (Polska, Słowenia), a poziom zatrudnienia pozostał bez zmian.

Rys. 4. PKB a poziom zatrudnienia ogółem w krajach akcesyjnych



Nie dziwi, iż ten szczególny kształt procesu przemiany zatrudnienia skutkował znacznym wzrostem bezrobocia. Z wyjątkiem Republiki Czeskiej wszystkie kraje na początku lat 90-tych odnotowały wskaźniki bezrobocia szybko rosnące do wielkości dwucyfrowych (Rys. 5).

Choć niektórym krajom udało się wskaźniki te w ostatnich latach obniżyć, wysokie bezrobocie pozostaje jednym z najbardziej palących problemów polityków w regionie.

Bezrobocie jednak to nie jedyny margines dostosowywania w sytuacjach gdy kreowanie zatrudnienia postępuje słabo. Wobec nienajlepszych perspektyw rozwoju zatrudnienia bezrobotni pracownicy mogą decydować się na wyjście z rynku pracy zamiast szukać pracy. W okresie transformacji wskaźnik udziału zatrudnionych w ogólnej liczbie ludności w wieku produkcyjnym spadł w tych krajach bardzo znacznie (Tab. 7). Ten spadek był na tyle znaczny, że gdzieniegdzie wskaźnik ten powrócił do niskiego poziomu lat 1960-1964, po ciągłym wzroście lat 70-tych i 80-tych.

Poza tym zmiany na rynku pracy nie ograniczały się do wzrostu i spadku zatrudnienia, bezrobocia, czy udziału zatrudnionych. Zniesienie nakazowości na rzecz sił rynkowych jako sposobu rozdziału pracy również zmieniło skład poszczególnych grup pracowników, gdy pewne cechy zaczęły być na rynku pracy bardziej poszukiwane niż inne. Doszło do wielkiej realokacji pracy z rolnictwa i przemysłu do sfery usług w konsekwencji przesunięć między sektorami działalności gospodarczej. Tej realokacji towarzyszyło przesuwanie się popytu na pracę w kierunku rozmaitych nowych rodzajów kwalifikacji i wysokiego poziomu wykształcenia, co wpłynęło na poziom "zatrudnialności" różnych kategorii pracowników.

W rezultacie coraz większy odsetek bezrobotnych to byli ludzie młodzi lub starsi, bądź pracownicy o niskim poziomie wykształcenia lub kwalifikacji, co generowało modele struktury bezrobocia podobne do tych w krajach UE (zob. Wstawkę 2).


Wstawka 2. Podobieństwa cech demograficznych bezrobocia w Słowacji i Hiszpanii

Ewolucja bezrobocia w krajach Europy Środkowej i Wschodniej przebiegała w taki sposób, że charakterystyka bezrobocia zasadniczo przypomina strukturę bezrobocia w większości krajów UE. Ilustracja niech będzie przykład struktury bezrobocia w Słowacji w latach 1994-2000 w porównaniu z charakterystyką bezrobocia w Hiszpanii, również kraju wysokiego bezrobocia, z roku 1997.

Wskaźnik bezrobocia w Słowacji jest bardzo zróżnicowany zależnie od wykształcenia i wieku. Wskaźniki bezrobocia stale wykazują korelację ujemną z wykształceniem, czyli że pracownicy o wykształceniu wyższym mają znacznie większe szanse niż pracownicy o wykształceniu podstawowym czy nawet średnim (Tab. B2.1). Ponadto z biegiem czasu różnice wewnątrz poszczególnych kategorii wykształcenia zwiększały się. O ile w roku 1994 stopa bezrobocia pracowników ze stopniem czeladnika wynosiła 15%, przy 4% stopie wśród osób o wykształceniu wyższym, to w roku 2000 wartości te wynosiły odpowiednio już 20% i 5%. To znaczy że o ile w roku 1994 ryzyko utraty pracy przez pracownika ze stopniem czeladnika było trzykrotnie większe od ryzyka pracownika o wykształceniu wyższym, to w roku 2000 ryzyko to było już pięciokrotnie wyższe.

Tabela B2.1 Stopa bezrobocia według poziomu wykształcenia w Słowacji

  1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Niepełne podstawowe 44,2 39,5 64,3 66,7 88,5 NA NA
Podstawowe 27,4 26,9 23,7 27,6 25,8 33,6 39,0
Niepełne zawodowe 14,4 13,1 10,8 11,0 12,7 17,4 20,6
Zasadnicze zawodowe 13,6 12,7 10,0 11,3 10,8 18,95 19,9
Ukończone zawodowe 15,3 9,5 8,1 10,6 9,6 15,6 19,6
Średnie zawodowe 9,8 7,1 7,4 8,2 8,7 13,10 14,0
Ogólnokształcące 13,1 14,3 11,8 14,6 13,8 17,12 17,7
Wyższe (+) 3,8 2,9 3,4 3,2 4,2 5,5 4,8

Źródło: Slovak Employee Survey.

Stopa bezrobocia była też znacznie wyższa wśród młodzieży (w przedziale wieku 15-24 lat) niż wśród ludzi w wieku dojrzałym (Tab. B2.2). Inaczej jednak niż w przypadku poprzednim - względne różnice wewnątrz obu grup były w badanym okresie względnie stabilne, ze wzrostem stopy bezrobocia o ok. 40% w obu grupach od roku 1994 do roku 2000. W rezultacie ryzyko bezrobocia dla pracownika młodego pozostało na poziomie około dwukrotnie wyższym niż dla pracownika w wieku dojrzałym.

Natomiast stopa bezrobocia wśród ludzi starszych stale utrzymywała się na poziomie niższym niż stopa bezrobocia wśród osób w wieku dojrzałym. To jednak odpowiada raczej różnicom pomiędzy obiema grupami jeśli chodzi o udział zatrudnionych w ogólnej liczbie ludności niż poziomowi względnej preferencji pracowników starszych ze strony pracodawców. Co istotniejsze - ta różnica z czasem się zmniejszyła, bowiem ryzyko bezrobocia wśród pracowników starszych zwiększyło się o 65% w porównaniu ze wzrostem o 40% wśród ludzi w wieku dojrzałym.

Tabela B2.2 Stopa bezrobocia według grup wieku w Słowacji

  1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
15-24 26,5 22,4 19,4 23,5 26,6 33,7 35,9
25-49 11,5 10,4 9,2 9,8 9,5 13,8 15,8
50-64 8,2 7,1 5,7 6,6 6,8 10,2 13,4

Źródło: Slovak Employee Survey.

Wreszcie porównując charakterystyki struktury bezrobocia w Słowacji i w Hiszpanii widać ich względne podobieństwo - stopy bezrobocia są wysokie wśród ludzi najmniej wykształconych i młodych (Tab. B2.3).

Tabela B2.3 Stopa bezrobocia według wykształcenia i grup wieku w Hiszpanii (1998)

Grupa wykształcenia % bezrobotnych w grupie Grupa wieku % bezrobotnych w grupie
Niepełne średnie 17,0 [12,6](1) 15-24 34,1
Średnie 15,3  [10,0] 25-49 16,5
Wyższe (+) 13,1 [8,5] 50-64 10,3

Źródło: Spanish Employee Survey.
( 1) Dane dotyczące bezrobotnych mężczyzn w nawiasach [ ].

Wreszcie należy odnotować, że wskutek rosnącego poziomu inflacji w większości krajów spadał poziom płac realnych. Spadek ten jednak był mniejszy niż powinien był być. Płace realne powinny były spadać, aby zapewnić łatwiejszą realokację zasobów pracy, w niektórych krajach jednak - w tym na Węgrzech i w Polsce - płace realne (mierzone wskaźnikiem cen produkcji) ani nie spadały szybko ani ich spadek nie był na tyle głęboki, aby ułatwić realokację zasobów pracy, a w Słowenii płace realne nawet rosły zamiast spadać (Tab. 8). Ten proces hamował mobilność zasobów pracy na rynku i utrudniał szybszą absorpcję rosnącego bezrobocia.

Tabela 7. Udział zatrudnionych w ogólnej liczbie ludności w wieku produkcyjnym w krajach akcesyjnych

    1960-64 1970-74 1980-84 1990-94 1995-99
Republika Czeska ( 1) Ogółem (15-64) 68,46 73,82 76,08 73,4 72,2
  Kobiety (15-64) 49,14 61,62 68,64 69,3 64,0
Estonia Ogółem (15-64) 75,7 81,4 82,0 79,4 78,7
  Kobiety (15-64) 67,3 77,6 78,9 75,9 74,9
Węgry Ogółem (15-64) 68,4 72,6 73,3 68,6 69,0
  Kobiety (15-64) 46,9 57,2 62,1 59,3 60,3
Polska Ogółem (15-64) 75,4 76,5 75,9 73,4 71,8
  Kobiety (15-64) 62,1 67,4 67,7 65,1 65,6
Słowacja ( 2) Ogółem (15-64) 66,4 68,9 76,4 70,8 69,0
  Kobiety (15-64) 47,3 56,1 69,3 65,1 62,8
Słowenia Ogółem (15-64) 65,9 65,1 74,4 70,7 70,2
  Kobiety (15-64) 44,2 46,2 67,2 64,8 64,8

Źródło: Martin Rama i Raquel Artecona: "A database of labour market indexes across countries"
Niepublikowane dane Banku Światowego.
( 1) Dane dla lat 1990-99 wg OECD. Dane dla lat 1960-84 - szacunki własne autorów.
( 2) Dane dla lat 1990-99 wg Lubyova (1999).


IV. Jak interpretować tę dynamikę rynku pracy?

Dynamikę rynku pracy można interpretować jako wynik interakcji pomiędzy instytucjami rynku pracy a innymi siłami ekonomicznymi. W przypadku krajów Europy Środkowej i Wschodniej upadek ZSRR i proces transformacji z gospodarki nakazowej na rynkową były źródłem ogromnych szoków ekonomicznych, które oczywiście wywoływały sprzężenia zwrotne z procesami na rynku pracy.

Tak więc niezależnie od tego jak ocenimy wpływ rozwiązań instytucjonalnych na dynamikę procesów rynku pracy - rozwiązania te z pewnością nie były jedynym czynnikiem wpływającym na kształt rynku pracy w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w okresie transformacji, zwłaszcza w jej początkowej fazie. Ogromny wpływ wywarły czynniki zewnętrzne wobec rynku pracy i to właśnie one mogły być siłą napędową dramatycznych przesunięć na rynku pracy z początku transformacji. Do ogromnych przemian struktury zatrudnienia, bezrobocia i udziału zatrudnionych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w ogóle mogło nie dojść bez podjęcia środków stabilizujących i reform strukturalnych. Prawidłowe pytanie zatem brzmi następująco: czy nowo wprowadzane rozwiązania instytucjonalne rynku pracy ułatwiały (czy utrudniały) proces tych zmian i w jakim zakresie wpływały one na strukturę i relacje podaży i popytu na rynku pracy.

W rozdziale tym najpierw zanalizujemy sprawność rynku pracy w okresie transformacji z perspektywy wpływu, jaki inne reformy wywierały na przekształcenia rynku pracy. Skoncentrujemy się przede wszystkim na roli stabilizacji makroekonomicznej i reformach strukturalnych oraz na ich wpływie na przekształcenia rynku pracy. Następnie zwrócimy uwagę na omówienie roli instytucji rynku pracy.

A. Środki stabilizacji makroekonomicznej

Warunki wyjściowe bardzo istotnie predeterminowały dynamikę procesu transformacji, gdyż gospodarki krajów Europy Środkowej i Wschodniej odznaczały się wysokim stopniem heterogeniczności. Stopień centralizacji i kontroli państwowej, brak zrównoważonych podstaw makroekonomicznych zarówno krajowych, jak w relacjach z zagranicą, wysoki poziom zadłużenia publicznego i stopień interakcji z Zachodem - wszystko to bardzo różniło kraje Europy Środkowej i Wschodniej z okresu sprzed transformacji. Ta heterogeniczność w połączeniu z tendencjami w strukturze elity politycznej w znacznej mierze określało polityczny kierunek reform w różnych dziedzinach, w tym i tempo przeprowadzania reform - wpływając na rozmiar bezpośrednich inwestycji zagranicznych jako narzędzia restrukturyzacji, na mechanizm prywatyzacji majątku państwowego, sztywność narzucania twardych ograniczeń budżetowych, stopień przekształcenia systemu fiskalnego, czy na politykę monetarną i kursową. Dynamika rynku pracy zmieniała się pod wpływem oddziaływań wychodzących z wielu tych kanałów w czasie gdy gospodarki krajów Europy Środkowej i Wschodniej ponownie odnajdywała się w nowym układzie wzajemnych interakcji.

Konieczność zabezpieczenia przede wszystkim stabilizacji makroekonomicznej we wczesnej fazie transformacji zmuszała władze do sięgania również po strategie reform takich, które wpływały na kształt pracy i innych elementów rynku. Źródłem poważnej troski była inflacja: w Estonii poziom inflacji w skali rocznej w roku 1992 sięgnął 1069%, jednak inflacja była problemem również w Polsce i Słowenii (Tab. 9). Warunkiem wstępnym powodzenia prób opanowania inflacji było przyjęcie twardej polityki pieniężnej. Niektóre kraje decydowały się również na wykorzystywanie kursu waluty jako nominalnego zabezpieczenia w walce przeciwko presji inflacyjnej. W połączeniu z nieefektywnym systemem fiskalnym polityka taka w wielu krajach mocno ograniczała możliwość kredytowania sektora prywatnego, hamując tempo absorpcji bezrobotnych.

Tabela 9. Poziom inflacji w krajach akcesyjnych

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Republika Czeska 10 57 11 21 10 9 9 9 11 2 4
Estonia  23 211 1069 90 48 29 23 11 8 3 8
Węgry 29 35 23 23 19 28 24 18 14 10 10
Polska 586 70 43 35 32 28 20 15 12 7 12
Słowacja 10 61 10 23 14 10 6 6 7 11 9
Słowenia 550 118 207 33 21 14 10 8 8 6 8

Źród3a: SIMA (baza danych WDI i baza danych FY01 Unified Survey); w3adze poszczególnych krajów; IMF; szacunki zespo3ów krajowych Banku Owiatowego.
1) Zmiana wskaźnika cen konsumpcyjnych w skali grudzień-grudzień - w %. 

Konieczność zapewnienia stabilnych podstaw finansowych zmusiła władze do narzucenia dyscypliny fiskalnej i ostrych środków regulacji fiskalnej. W rezultacie osłabiło to funkcję polityki podatkowej jako narzędzia wspierającego politykę socjalną. To z kolei ograniczyło możliwości swobodnego posługiwania się większością mechanizmów wspierania gospodarki - rozmaitych form dotowania cen, jak również dotacji bezpośrednich czy pośrednich - i narzuciło na przedsiębiorstwa publiczne twarde ograniczenia budżetowe wymuszając tym samym ich restrukturyzację (Tab. 10).

Tabela 10. Dotacje do sektora przemysłu w krajach akcesyjnych (%PKB)

  1989 1993 1994 1995 1996 1997
Republika Czeska 25,0 4,4 3,1 2,7 2,2 2,4
Estonia     0,9 0,5 0,4 0,3
Węgry 12,1 4,1 4,5 3,8 3,9 3,3
Polska 12,9 3,0 3,3 2,9 2,5 2,4
Słowacja 25,0 4,8 3,2 2,8 2,4 2,2
Słowenia     1,6 1,6 1,2 1,3

Źródło: IMF (1994), Bank Światowy (2000).

Ogólnie więc polityka makroekonomicznej stabilizacji wymusiła na gospodarkach krajów Europy Środkowej i Wschodniej ostre rygory budżetowe generując mocne bodźce do restrukturyzacji przedsiębiorstw, co z kolei wymusiło realokację pracy i innych czynników produkcji z sektorów i branż nieefektywnych do efektywnych. Rezultatem były ogromne przesunięcia popytu na pracę (i jej podaży) - odpływ pracy z rolnictwa i przemysłu w kierunku usług, i z sektora publicznego do prywatnego. Polityka liberalizacji cen przy jednoczesnym narzucaniu ostrych ograniczeń budżetowych przyspieszyło upadek przedsiębiorstw państwowych i wpływając na rozwój nowych dziedzin prywatnej działalności gospodarczej. Jednocześnie przyspieszyło to restrukturyzację sektora przedsiębiorstw, zmieniając oblicze rynków pracy krajów Europy Środkowej i Wschodniej. W rezultacie w krajach tych jako zjawisko realne i widoczne pojawiło się bezrobocie, problem który wymagać będzie najwyższej uwagi ze strony władz przez wiele jeszcze lat. Również znacznie zmienił się udział zatrudnionych w ogólnej liczbie ludności w wieku produkcyjnym, zwłaszcza przy wychodzeniu z rynku pracy kobiet i wprowadzaniu w niektórych krajach wcześniejszej emerytury jako sposobu walki z rosnącym bezrobociem. Wszystkie te zmiany doprowadziły do przekształcenia rynków pracy w krajach Europy Środkowej i Wschodniej upodabniając je do zachodnioeuropejskich rynków pracy.

B. Reformy strukturalne

Jeszcze większą rolę w kształtowaniu dynamiki rynku pracy w okresie transformacji odegrały reformy strukturalne. Instytucje rynkowe zostały wprowadzone w krajach Europy Środkowej i Wschodniej poprzez politykę reform strukturalnych, która doprowadziła do liberalizacji handlu i cen krajowych, eliminacji licznych monopoli państwowych (przede wszystkim bardzo istotny monopol systemów bankowych), prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, wypromowania (bądź zaprzestania hamowaniu) dynamicznego rozwoju sektora prywatnego, zwiększenia konkurencji i efektywności, ponownego określenia praw majątkowych i systemów prawnych i regulacyjnych. Reformy te miały znaczenie zupełnie zasadnicze dla kształtu gospodarek krajów Europy Środkowej i Wschodniej, zmieniając w sposób dramatyczny kształt pracy i innych elementów rynku, co skutkowało realokacją zasobów pracy i restrukturyzacją całego sektora produkcji materialnej.

Z liberalizacją cen, zniesieniem ograniczeń rozwoju działalności sektora prywatnego i zmniejszaniem dotacji bezpośrednich i pośrednich przedsiębiorstwa państwowe poddawane były twardym ograniczeniom budżetowym. Wiele z nich nie było w stanie dostosować się do nowego otoczenia rynkowego i sprostać konkurencji rosnącego sektor prywatnego. Sektor państwowy zaczął się kurczyć, zmniejszając zatrudnienie, sektor prywatny rósł. Ten ostatni nie wchłaniał jednak w pełni wszystkich zasobów zwalnianych w wyniki kurczenia się sektora publicznego. Częściowo było to skutkiem braku odpowiednich kwalifikacji, nowe płaszczyzny produkcyjne stwarzały bowiem zapotrzebowanie na pracowników o wysokim poziomie wykształcenia i o zróżnicowanych kwalifikacjach, natomiast owa niepełna zdolność absorbowania pracy wynikała też z działania innych czynników - takich np. jak słabość sektora finansowego, który nie potrafił zapewnić sprawnego dopływu środków, tym samym ograniczając nowej gospodarce prywatnej dostępność.

Problem kredytu pogarszały jeszcze kryzysy bankowe, ograniczając przedsiębiorstwom możliwości wzrostu i generowanie większych możliwości zatrudnienia. W rezultacie tych zmian w tych nowo powstałych gospodarkach rynkowych zatrudnienie spadało a bezrobocie szybko rosło. Jak wspomniano - mimo powrotu szybszego tempa wzrostu produkcji zatrudnienie jednak nie sięgało poprzedniego poziomu, co pozwalało na wzrost wydajności przez cały okres lat 90-tych (Rys. 6).


Wymienione powyżej elementy były wspólne większości gospodarek w okresie transformacji, natomiast różna w różnych krajach była dynamika rynku pracy, poddawanego całej gamie rozmaitych mechanizmów kształtowania polityki. Niektóre kraje, jak Polska, dążąc do powstrzymania wzrostu otwartego bezrobocia decydowały się stosować programy wcześniejszych emerytur, inne, jak Słowenia, wykorzystywały proces prywatyzacji do spowolnienia a nawet odkładania procesu dostosowań pracy, utrzymując w maksymalnym stopniu strukturę zatrudnienia i hamując tempo reform. Fakt stosowania szerokiej gamy różnych środków politycznych wyjaśnia różnice w dynamice dostosowań pracy. 

Prywatyzacja odgrywała bardzo istotną rolę w kształtowaniu dynamiki tych rynków pracy, przyspieszając lub hamując dostosowanie w sektorze produkcji materialnej i zmiany na rynku pracy. Wprowadzono różne mechanizmy prywatyzacji majątku państwowego - od reprywatyzacji i wykupu przez dotychczasowych pracowników (czasem z wykorzystaniem zniżek) po akcjonariat kierowniczy i angażowanie inwestorów strategicznych. Obraz dopełniały programy powszechnej prywatyzacji i bezpośrednia sprzedaż nabywcom zewnętrznym - krajowym i zagranicznym (Tab. 11). Te różne techniki prywatyzacji skutkowały różnym stopniem narzucanych ograniczeń budżetowych dla przedsiębiorstw a tym samym rozmaitością ścieżek dostosowań.

Na poziom zatrudnienia, bezrobocia czy udziału zatrudnionych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym wpływało to, jaką w danym kraju zastosowano opcję prywatyzacyjną w połączeniu z innymi mechanizmami reform strukturalnych i stopniem elastyczności rynków pracy. Na przykład w Słowenii mobilność pracy nie sięgnęła wysokiego poziomu gdyż większość przedsiębiorstw została sprywatyzowana przez osoby z nimi związane (menedżerów, pracowników, emerytów), przez co status quo został zachowany. W Estonii i na Węgrzech przyjęto kurs bardziej na przyciąganie strategicznych inwestorów z zagranicy, to zaś przyspieszyło proces dostosowawczy i zwiększyło mobilność zasobów pracy.

Początkowo reforma koncentrowała się raczej na prywatyzacji i restrukturyzacji przedsiębiorstw państwowych niż na ułatwianiu rozwoju przedsiębiorstw. Z czasem w sektorze przemysłu zaczęła powstawać kategoria przedsiębiorstw małych i średnich, i to mimo ograniczeń wynikających ze słabości rynku kredytów. Z perspektywy dzisiejszej widać wyraźnie, iż należało silniej wspierać przedsiębiorstwa małe i średnie, które stały się nie tylko jednym z głównych motorów rozwoju lecz i jedną z nielicznych dziedzin, w których tworzone były nowe miejsca pracy w przemyśle. Przedsiębiorstwa prywatyzowane angażowały się znacznie mocniej w likwidowanie miejsc pracy niż w ich tworzenie, stawiając na podnoszenie wydajności jako sposobu przetrwania.

Tabela 11. Opcje prywatyzacji dla przedsiębiorstw małych i średnich w krajach akcesyjnych

  Wykup przez osoby związane z zakładem Program Powszechnej Prywatyzacji Sprzedaż nabywcom zewnętrznym Inne (5)
Pracowników (1) Menedżerów (2) Równy dostęp dla całej ludności Koncesje dla osób związanych z zakładem Duży udział zagranicznego partnera (3) Mały udział zagranicznego partnera (4) 
Republika Czeska     Pierwotna     Wtórna Trzecia
Estonia   Wtórna     Pierwotna   Trzecia
Węgry Wtórna       Pierwotna   Trzecia
Polska Pierwotna   Wtórna         
Słowacja   Pierwotna Wtórna        
Słowenia Wtórna     Pierwotna     Trzecia

Źródło: Bank Światowy (2000).
1) Udział pracowników przekracza 75% całości majątku sprywatyzowanego.
2) Udział menedżerów przekracza 25% całości majątku sprywatyzowanego.
3) Udział zagranicznego partnera przekracza 25% całości majątku sprzedanego.
4) Udział zagranicznego partnera nie przekracza 25% całości majątku sprzedanego.
5) W tym reprywatyzacja i sprzedaż majątku w drodze postępowania upadłościowego.

Inne zastosowane środki polityki ekonomicznej (lub ich brak) również wpłynęły na dynamikę kluczowych zmiennych rynku pracy. Przykładem - wielkość zasobów mieszkaniowych. Była ona określona potrzebami poprzednich modeli produkcyjnych, a to ograniczało mobilność pracy i realokację w okresie transformacji. Ograniczenie to pogarszał jeszcze fakt niedorozwoju (czasem zupełny brak) rynku hipotecznego. W rezultacie pojawiały się rozbieżności regionalne miedzy cechami charakterystycznymi rynku pracy.

C. Instytucje rynku pracy 

Z dotychczasowych uwag jasno wynika wniosek, iż dynamika rynków pracy w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w poważnym stopniu uzależniona była od kierunku przeprowadzanych reform strukturalnych. Gwałtowny spadek zatrudnienia ogółem i względny jego przyrost w sektorze prywatnym, przesunięcie punktów ciężkości działalności gospodarczej i realokacja zasobów pracy pomiędzy sektorami, zmiany modeli wymaganych kwalifikacji, spadek płac realnych - te wszystkie procesy były obserwowane w okresie dekady, jednak mogło do nich nie dojść gdyby nie podjęto szeroko zakrojonych reform strukturalnych. 

Jaki zatem był rzeczywisty efekt rozwiązań instytucjonalnych rynku pracy? Czy należy go widzieć jako skromny i stosunkowo nieistotny? Ograniczoność dostępnych danych nie pozwala nam na wykonanie wyczerpującej analizy ekonometrycznej , możemy jednak opierając się na danych z poprzednich badań sformułować szereg twierdzeń nakazujących wyciąganie nieco ostrożniejszych wniosków. W szczególności wydaje się nam, że instytucje rynku pracy mogły przyczynić się do kształtowania się modeli dostosowań kluczowych zmiennych rynku pracy, wpływając na rytm reform, choć wpływ ten mógł być "maskowany" gwałtownym wpływem innych reform.

Po pierwsze - poziom zatrudnienia nie powrócił do poprzedniego stanu. Choć produkcja ponownie zaczęła rosnąć w połowie lat 90-tych w niektórych przypadkach nawet przewyższając poziom sprzed transformacji (Polska, Słowenia), poziom zatrudnienia tej tendencji nie objawił. Innymi słowy - korelacja pomiędzy zatrudnieniem a wzrostem, choć dodatnia, była słaba i zatrudnienie nadal nie nadąża za tempem wzrostu produkcji (Rys. 7).


To oczywiście daje powody do niepokoju, bowiem stosunek stanu zatrudnienia do liczby ludności jest w krajach Europy Środkowej i Wschodniej należy do wartości najniższych notowanych we wszystkich krajach UE i OECD (Tab. AI.8). Teoria i wcześniejsze badania sugerują, że na poziom zatrudnienia negatywny wpływ może wywierać istniejący system zabezpieczeń zatrudnienia (Lazear, 1990, Bertola, 1990, Hopenhayn i Rogerson, 1997). Lazear (1990) badając dane statystyczne z 22 krajów (Europy i OECD) w okresie 29 lat wykazał, iż zabezpieczenia zatrudnienia - zwiększając koszt zarówno zatrudniania, jak zwalniania pracowników - przyczyniają się do spadku stosunku stanu zatrudnienia do liczby ludności i wzrostu bezrobocia. Analogiczny wniosek wyciągnęli Heckman i Pages (2000) z analiz przeprowadzanych dla krajów Ameryki Łacińskiej i basenu Morza Karaibskiego. Pogląd iż regulacje nie wywierają wpływu decydującego przeważa co prawda w literaturze przedmiotu (Blank i Freeman, 1994; Freeman, 2000), nie można jednak wykluczyć możliwości negatywnego wpływu regulacji na poziom zatrudnienia ogółem.

Tabela 12. Bezrobocie krótko- i długotrwałe w krajach akcesyjnych

    1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1993-1998
Republika Czeska BK (1) 3,2 3,0 2,8 2,7 3,3 4,5 5,5 3,3
  BD (2) 0,7 0,8 1,3 1,2 1,5 2,0 3,3 1,2
  % BD (3) 18,3 21,5 30,6 31,3 30,5 31,2 37,1 27,2
Estonia  BK 4,7 4,6 6,6 4,5 5,2 5,2   5,1
  BD 1,8 3,0 3,1 5,5 4,4 4,6   3,8
  % BD 27,6 39,5 31,9 55,0 45,8 46,9   42,7
Węgry BK 8,1 6,3 5,5 5,0 4,7 4,3 3,6 5,6
  BD 3,8 4,4 4,7 4,9 4,0 3,5 3,5 4,2
  % BD 32,2 41,3 45,6 49,8 46,5 44,3 49,5 43,3
Polska BK 9,9 10,1 9,0 8,6 7,0 6,6   8,5
  BD 5,0 6,4 6,2 5,7 4,5 4,0   5,3
  % BD 33,5 38,6 40,5 40,0 39,1 37,9   38,3
Słowacja BK 8,5 8,0 6,1 5,3 5,7 6,0 8,7 6,6
  BD 3,7 5,7 7,0 5,8 5,9 5,9 8,4 5,7
  % BD 30,2 41,6 53,1 52,7 51,5 49,7 49,1 46,4
Słowenia BK 2,9 2,3 1,8 2,4 2,1 1,8   2,2
  BD 6,2 6,8 5,6 4,9 5,3 6,1   5,8
  % BD 68,5 75,0 75,5 67,3 71,5 77,8   72,6
Średnia dla EŚW % BD 35,0 42,9 46,2 49,3 47,5 47,9 45,24 45,1
Średnia dla UE % BD 41,45 42,86 45,8 45,3 45,6 43,97 41,27 44,1
Średnia dla OECD % BD 39,15 40,46 43,2 42,7 43,0 41,17 39,07 41,6
USA % BD 11,5 12,2 9,7 9,5 8,7 8,0 6,8 9,5

Źród3a: Baza danych rynków pracy OECD-CCET 1990-1997, Przegl1d zatrudnienia w S3owenii i Estonii (1995 i 1997).
1) BK - bezrobocie krótkotrwałe.
2) BD - bezrobocie długotrwałe.
3) % BD - udział bezrobocia długotrwałego w bezrobociu ogółem.
4) Obejmuje tylko Republikę Czeską, Węgry i Słowację.
5) Bez Austrii.
6) Bez Finlandii.
7) Bez Irlandii.


Po wtóre - bezrobocie długotrwałe utrzymujące się w krajach Europy Środkowej i Wschodniej na wysokim poziomie potwierdza tezę kojarzącą bezrobocie długotrwałe z bardziej rygorystyczną ochroną zatrudnienia (Bentolila i Bertola, 1990; Nickell, 1997; Nickell i Layard, 1998). Pula bezrobocia gospodarek Europy Środkowej i Wschodniej pozostaje na stosunkowo stabilnym poziomie, przy niskiej mobilności pracy i rosnącej liczbie osób długotrwale bezrobotnych. Odpływ z bezrobocia i dopływ do bezrobocia, czyli liczby pracowników wchodzących w bezrobocie i wychodzących z bezrobocia, obejmował średnio mniej niż 10% ogólnej liczby bezrobotnych. Ta niska dynamika oznacza małe prawdopodobieństwo, aby przeciętny bezrobotny wychodził z bezrobocia i tym sposobem z czasem coraz więcej osób stawało się bezrobotnymi przez okres dłuższy niż rok. W rzeczywistości w większości badanych krajów udział bezrobocia długotrwałego rósł przez całą dekadę lat 90-tych (Tab. 12).

Pod tym względem kraje Europy Środkowej i Wschodniej przypominają inne kraje europejskie. Natomiast bezrobocie długotrwałe nie reprezentuje więcej niż 7% całkowitej liczby bezrobotnych w USA, kraju o zdecydowanie najbardziej elastycznym rynku pracy.

Tak więc choć trudno sformułować jakiś niepodważalny wniosek, to jednak warto zauważyć, iż te dwie cechy - niski poziom tworzenia miejsc pracy i wysoki poziom bezrobocia długotrwałego - często kojarzone są z nieelastycznym rynkiem pracy. Zarówno jedna, jak druga może być źródłem napięć społecznych i coraz mocniej obciążać budżet państwa.

Po trzecie - trudno sobie wyobrazić, by zmiany struktury zatrudnienia według wieku i płci nie byłyby przynajmniej w części rezultatem zmian instytucjonalnych (wprowadzenia zasiłków dla bezrobotnych, programów wcześniejszych emerytur, zmniejszania zasiłków na dzieci). Ogólny spadek udziału zatrudnionych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym opisany w rozdziale III (Tab. 7) kryje pod sobą znaczne różnice wewnątrz poszczególnych grup demograficznych, gdzie ten wskaźnik udziału zatrudnionych spada najsilniej wśród kobiet i pracowników starszych. Zmniejszenie kwoty zasiłków na dzieci wypłacanych z kasy państwa i rosnący w związku z tym koszt utrzymania dziecka, przy jednoczesnym spadku liczby zakładów opieki nad dzieckiem i zaostrzanie uprawnień pomocy społecznej dla matek opiekujących się małymi dziećmi, spowodowało odpływ wielu kobiet z zatrudnienia w celu opieki nad dzieckiem. Podobnie - fakt funkcjonowania systemu pomocy bezrobotnym ułatwia pracodawcom zwalnianie pracowników zaś programy wcześniejszej emerytury stanowią dla starszych pracowników atrakcyjną możliwość wychodzenia z zatrudnienia. W wielu krajach programy takie wykorzystywano jako narzędzie kontroli bezrobocia w tej szczególnej grupie pracowników.

Wysoki wskaźnik wychodzenia z zatrudnienia stwierdzany w niektórych grupach pracowników przyczyniał się więc do utrzymywania stopy bezrobocia poniżej poziomu potencjalnie wyższego. Na przykład na Węgrzech wskaźnik udziału zatrudnionych spadł do 11% dla kobiet w wieku 55-64 lat i do 30,8% dla mężczyzn w roku 1999 (wobec średnich dla UE odpowiednio 30,5% i 52,7%). Poza tym "wybiórcze wychodzenie", przy jednoczesnym wchodzeniu na rynek pracy dużej liczby młodych, lepiej wykształconych pracowników zmieniło w sposób istotny ogólną strukturę zatrudnienia w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. To czy poziom udziału zatrudnionych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym może otrzymywać się przez dłuższy czas bez naruszania trwałości systemów zasiłków może w tych krajach stać się problemem.

Po czwarte - kraje Europy Środkowej i Wschodniej wyróżniają się na tle krajów UE pod względem obciążenia podatkowego funduszu wynagrodzeń (i ogólnego obciążenia podatkowego pracy), w całości mieszcząc się w górnej części skali (Tab. 5). Dotychczasowe badania nie ujawniły silnego związku miedzy wysokim obciążeniem podatkowym pracy a poziomem zatrudnienia, funkcjonuje natomiast przypuszczenie, iż wysokie obciążenie podatkowe pracy stwarza bodźce do pracy na własny rachunek ("samozatrudnienia") i przyczynia się do rozszerzania się szarej strefy. Pod tym względem efekt wysokiego obciążenia podatkowego funduszu wynagrodzeń może wzmacniać efekt czynnika takiego jak ustawowa ochrona zatrudnienia . Dostępne dane dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej są niepełne i podatne na błędy pomiaru, sugerują jednak trafność tej hipotezy gdyż rozmiar szarej strefy w krajach Europy Środkowej i Wschodniej bynajmniej nie jest nieznaczny. (Tab. 13). 

Tabeli 13. Udział szarej strefy w gospodarce w krajach akcesyjnych

  1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995
Republika Czeska 6,0 6,7 12,9 16,9 16,9 17,6 11,3
Estonia 12,0 19,9 26,2 25,4 24,1 25,1 11,8
Węgry 27,0 28,0 32,9 30,6 28,5 27,7 29,0
Polska 15,7 19,6 23,5 19,7 18,5 15,2 12,6
Słowacja 6,0 7,7 15,1 17,6 16,2 14,6 5,8
Słowenia              

Źródło: "Politics and Entrepreneurship in Transformation Economies", Johnson i in. (1997).

Należy podkreślić, że kraje akcesyjne UE bardzo różnią się między sobą jeśli chodzi o rodzaj wprowadzanych przez siebie rozwiązań instytucjonalnych rynku pracy a także pod względem ostatecznego kształtu rynku pracy, i że widoczne są pewne istotne wzorce powiązań pomiędzy tymi cechami. Ogólnie biorąc tam gdzie podjęto reform bardziej radykalne i liberalne tam rynki pracy wydają się być bardziej ruchliwe i dynamiczne, cechujące się większą mobilnością zatrudnienia i wymiany miejsc pracy (Vodopivec, 1999; Haltiwanger i Vodopivec, 1999; Bilsen i Konings, 1998). Porównując na przykład wskaźniki wchodzenia w zatrudnienia i wychodzenia zeń w poszczególnych krajach zauważamy, że Węgry, jeden z najbardziej reformistycznie nastawionych krajów, wykazuje znacznie wyższy wolumen przepływów zatrudnienia i wymiany miejsc pracy niż Słowenia, kraj reform umiarkowanych (Tab. 14). Kwestię tę ilustruje też porównanie wymiany miejsc pracy i zatrudnienia w Estonii i Słowenii (zob. Wstawka 3).

Tabel 14. Wskaźnik wchodzenia w zatrudnienie i wychodzenia z zatrudnienia w krajach akcesyjnych

  Wchodzenie w zatrudnienie Wychodzenie z zatrudnienia
Republika Czeska (1994-98) 9,0  
Estonia (1989-91) 15,5 16,2
(1992-94) 27,3 29,3
(1995-97) 19,3 19,0
Węgry (1991, przeds.państw.) 20,6 30,5
Polska ( 1991) 13,0 28,0
Słowacja     
Słowenia (1989-95)   13,0
(1990-96) 13,2 18,2

Źródło: Vodopivec (1999).

Wreszcie zauważmy, iż bez dalszych badań trudno w tej chwili ocenić wpływ, jaki wywierany przez negocjacje zbiorowe. Wcześniejsze wyniki sugerują, iż rozwiązania instytucjonalne kojarzone z prowadzeniem negocjacji zbiorowych przyczyniają się do zmniejszania rozpiętości płac. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej zmianom w systemie negocjacji zbiorowych towarzyszył silny wzrost zatrudnienia w sektorze prywatnym oraz rozciąganie skompresowanej uprzednio struktury płac. Trudno oszacować zakres, w jakim odziedziczone po dawnym systemie instytucje i normy społeczne nadal wpływają na proces ustalania płac i czy rozpiętość płac - choć w sposób oczywisty rosnąca - osiągnęła już poziom porównywalny z wskaźnikami w innych krajach.


Wstwka 3. Znaczenie instytucji:
Mobilność zatrudnienia i wymiana miejsc pracy w okresie transformacji w Estonii i Słowenii

Podobnie jak Haltiwanger i Vodopivec (1999) oraz Vodopivec (1999) porównujemy doświadczenia Estonii i Słowenii w celu podkreślenia roli, jaką odgrywały instytucje rynku pracy w określaniu kształtu rynku pracy w okresie transformacji. Oba kraje bardzo różniły się pod względem tempa przeprowadzania reform instytucjonalnych, i różnicete wywarły znaczący wpływ na tworzenie i likwidowanie miejsc pracy, a także na poziom wchodzenia w zatrudnienie i wychodzenia z zatrudnienia. Gdy Estonia wprowadzała najbardziej liberalne, radykalne reformy, Słowenia zachowała dość wysoki poziom ochrony zatrudnienia i wprowadzając jednocześnie znacznie bardziej szczodry system zasiłków socjalnych (Tab. B3.1).

Tabel B3.1 Porównanie narzędzi polityki pracy w okresie transformacji

  Estonia Słowenia
Narzędzie polityki Zmiana w stos. do okresu sprzed transformacji Zmiana w stos. do okresu sprzed transformacji
Ochrona zatrudnienia Bezpieczeństwo zatrudnienia zanikło Bezpieczeństwo zatrudnienia zanikło
  Liberalne zasady zwalniania Restrykcyjne zasady zwalniania
  Brak dotacji na utrzymanie miejsc pracy Dotacje na utrzymanie miejsc pracy
Zasiłki dla bezrobotnych Okres wypłacania: maksymalnie 6 do 9 miesięcy Okres wypłacania: maksymalnie 24 miesiące
  Procent wynagrodzenia: 10% Procent wynagrodzenia: 60-70%
Kształtowanie płac Niska płaca minimalna Wysoka płaca minimalna
  Niskie obciążenie podatkowe Wysokie obciążenie podatkowe
Umowy zbiorowe Niski poziom uzwiązkowienia i pokrycia Wysoki poziom uzwiązkowienia i pokrycia
Prywatyzacja Metoda sprzedaży pojedynczo Metody różne
Handel zagraniczny Bez taryf/kontyngentów importowych Stawki taryf importowych do 28% 
Inwestycje zagr. 1989-96 Inwest. zagr. na mieszk.: $459 Inwest. zagr. na mieszk.: $366
Urlop macierzyński Zwiększony z 1,5 do 3 lat plus 10 tygodni urlopu macierzyńskiego Pozostał na poziomie 1 roku
Opieka nad dzieckiem Wzrost ceny  
  14% zmniejszenie liczby ośrdoków opieki 1% wzrost liczby ośrodków opieki
Zasiłki socjalne Przedłużenie ubezpieczenia od bezrobocia do 4 lat dla kobiet wychow. Dzieci do lat 6 No change

Źródło: Orazem i Vodopivec (1999)

Autorzy wskazują, iż w Estonii zarówno likwidacja, jak - z pewnym opóźnieniem - tworzenie miejsc pracy nabrały szybkiego tempa w okresie transformacji. Natomiast bardziej protekcjonistyczne i szczodre nastawienie narzędzi zastosowanych w Słowenii dało w wyniku znacznie wolniejsze tempo reform. Na przykład wskaźnik tworzenia miejsc pracy - a pod tym względem różnice pomiędzy tymi krajami są najbardziej widoczne - wynosiły 1% lub mniej w skali rocznej w Słowenii w okresie lat 1989-94, natomiast w Estonii wskaźnik ten wzrósł do poziomu 10 %. Również wskaźnik likwidacji miejsc pracy był znacząco odmienny w obydwu krajach. W Estonii likwidacja miejsc pracy wzrastała w szybkim tempie od roku 1989 do 1992, z niemal zerowego poziomu do 14%, po czym lekko spadł. Natomiast wskaźnik słoweński zaczął okazywac tendencję spadkową już w roku 1991 i przez cały nadany okres utrzymywał się poniżej poziomu 60 % wskaźnika Estonii (Rys. B3.1).

Ciekawe,że porównanie ze Słowenią nie wydaje się ujawniać jakiejś sytuacji szczególnej, bowiem również wskaźnik wymiany miejsc pracy jest w Estonii znacznie wyższy niż wskaźniki notowane w niektórych innych krajach, przeprowadzających reformy w sposób mniej radykalny, takich jak Bulgaria, Węgry czy Rumunia (Bilsen i Konings, 1998).



Box 3 (continued). 

Jeszcze bardziej uderzające są różnice we wchodzeniu w zatrudnienie i w wychodzeniu z zatrudnienia. Gdy Estonia przechodziła okres ogromnych przesunięć zatrudnienia (tj. wielkiej liczby osób podejmujących zatrudnienie i tracących je) w okresie lat 1989- 1994, w Słowenii mobilność zatrudnienia była względnie stała (Rys. B3.2), nie wykazując niemal żadnej tendencji.