Michał Dąbrowski
Departament Informacji o Rynku Pracy

Kontrola legalności zatrudnienia w I półroczu 2001r.

Aktem prawnym bezpośrednio odnoszącym się do kontroli legalności zatrudnienia jest ustawa z dnia 14 grudnia 1994 roku o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (tekst jednolity Dz. U. z 2001 r. nr 6, poz. 56 z późn. zmian.), która w art. 2 ust. 1 pkt 9 poprzez nielegalne zatrudnienie oraz nielegalną pracę zarobkową rozumie: 
zatrudnienie przez pracodawcę osoby bez zawarcia z nią w wymaganym terminie umowy o pracę na piśmie,
niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującą inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego,
zatrudnienie lub powierzenie innej pracy zarobkowej cudzoziemcowi nie posiadającemu karty stałego pobytu lub statusu uchodźcy w Rzeczpospolitej Polskiej bez zezwolenia lub zgody starosty lub na innym stanowisku albo na innych warunkach niż określone w zezwoleniu lub zgodzie,
podjęcie przez cudzoziemca nie posiadającego karty stałego pobytu lub statusu uchodźcy w Rzeczpospolitej Polskiej zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej bez zgody starosty.
    Niestety nie wszystkie urzędy w I półroczu 2001 roku wykonały kontrolę legalności zatrudnienia. Kontroli nie przeprowadzono w trzydziestu trzech powiatach i czterech miastach województwa śląskiego, w mieście: Rybnik, Zabrze, Żory, Piekary Śląskie oraz między innymi powiatach: głogowskim, strzelińskim, trzebienickim w województwie dolnośląskim, łęczyńskim, ryckim w województwie lubelskim czy też białogardzkim, drawskim, gryfińskim, szczecineckim w województwie zachodniopomorskim. Głównym powodem zaniechania kontroli był brak etatów oraz pieniędzy na ten cel. 
    Przeprowadzane kontrole obejmują zarówno pracodawców, jednoosobowych przedsiębiorców jak również inne instytucje oraz osoby fizyczne. Ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu daje szerokie uprawnienia kontrolującym (art. 60 ust. 5). Pracownicy jednostek kontrolnych urzędów pracy mają prawo do przesłuchań świadków, identyfikacji tożsamości osób zatrudnionych oraz wykonujących inne prace zarobkowe, w tym innych osób w celu ustalenia charakteru ich pobytu w obiekcie poddanym nadzorowi. Pracownicy urzędów pracy mają prawo do dokonywania kontroli bez uprzedzenia. Jednakże są obowiązani do okazania legitymacji służbowej oraz upoważnienia. Osoby poddane weryfikacji są zobligowane do udostępniania wszelkiej potrzebnej dokumentacji oraz udzielania wyjaśnień dotyczących zakresu kontroli. Urzędy pracy szczególny nadzór przywiązują do podmiotów, wobec których istnieje podejrzenie, że prowadzą one działalność związaną z kierowaniem obywateli Rzeczpospolitej Polskiej do pracy za granicą bez wymaganych upoważnień. 

Tablica 1. Ogółem zakończone kontrole w okresie sprawozdawczym.

W pierwszej połowie 2001 roku w całej Polsce przeprowadzono 23658 kontroli i zanotowano spadek o 13% w stosunku do grudnia 2000 roku, natomiast do czerwca 2000 roku zanotowano wzrost aż o 25%. W pierwszym półroczu 2001 roku kontrolerzy odwiedzili zakłady o wielkości zatrudnienia do dziewięciu osób - 19465 razy (tj. 82,3%), nieco większe zatrudniające od dziesięciu do czterdziestu dziewięciu osób - 3421 razy (tj. 14,4%), oraz największe zatrudniające powyżej pięćdziesięciu osób - 772 razy (tj. 3,3%). Protokołem zakończyło się 7029 wizyt, a notatką 16629. Stwierdzono 4828 przypadków zatrudniania lub powierzenia innej pracy zarobkowej bezrobotnemu bez zawiadomienia urzędu pracy. W odniesieniu do poprzedniego półrocza nastąpił spadek o 17,4%. Z pewnością wpływ na ten fakt miała zmniejszona liczba przeprowadzonych kontroli. Należy zaznaczyć, iż w grupie tej znalazły się 663 osoby pobierające zasiłek. Najwięcej ich zamieszkiwało województwa: łódzkie (143 osoby), wielkopolskie (131 osób) oraz podkarpackie (63 osoby). 

    Niewątpliwie najwięcej kontroli przeprowadzono w województwie śląskim - 2788 czyli ponad 11,8%, notując 402 przypadki zatrudniania osób bezrobotnych bez zawiadomienia urzędu pracy, w tym 28 pobierających zasiłek. Na kolejnej pozycji w rankingu znajdują się województwa mazowieckie z sumą 2473 kontroli (tj. 10,5%), wielkopolskie 2326 (tj. 9,8%), a następnie podkarpackie z sumą 2027 (tj. 8,7%). W skutek przeprowadzonych działań wydano decyzje pozbawienia statusu bezrobotnego 2315 osobom, zwrotu nienależnie pobranych zasiłków 207 osobom oraz zwrotu nienależnie pobranych świadczeń 51 osobom. Najwięcej decyzji odnośnie pozbawienia statusu bezrobotnego wydano w województwie podkarpackim (285), następnie kujawsko - pomorskim (280) oraz świętokrzyskim (232). Zwrotu zasiłków będzie musiało dokonać 45 osób z województwa dolnośląskiego, 30 z województwa świętokrzyskiego oraz 25 z podkarpackiego. Nienależnie pobrane świadczenia musi zwrócić 18 osób z województwa podkarpackiego, po 5 z lubuskiego oraz pomorskiego. Należy zaznaczyć, iż w województwach: dolnośląskim, łódzkim, opolskim oraz podlaskim nie stwierdzono osób próbujących wyłudzić od Skarbu Państwa świadczeń pieniężnych. 
    W pierwszym półroczu tegoż roku skierowano na pracodawców 883 wnioski do kolegiów do spraw wykroczeń w sprawie pośrednictwa pracy lub kierowania do pracy zagranicą. Tym samym w odniesieniu do drugiego półrocza 2000 roku liczba ich zmalała o 25,5%. Spadła również ilość wniosków dotyczących nielegalnego zatrudniania cudzoziemców o 122 sprawy. 
    Na podstawie sprawozdawczości dotyczącej kontroli legalności zatrudnienia (sprawozdanie MPiPS - 05) sporządzanej przez powiatowe urzędy pracy można stwierdzić, że w pierwszym półroczu bieżącego roku (w odniesieniu do drugiego półrocza ubiegłego roku) wzrosła ilość spraw związanych z brakiem upoważnienia do prowadzenia pośrednictwa pracy, a także z zakresu kierowania do pracy zagranicą. Należy zaznaczyć, że prawo polskie dopuszcza istnienie pozarządowych podmiotów zajmujących się pośrednictwem pracy. Szczegółowo omawia tą kwestie art. 37 ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. Zgodnie z tym artykułem Prezes Krajowego Urzędu Pracy może upoważnić do prowadzenia pośrednictwa pracy lub kierowania do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych inne niż urzędy pracy organy, organizacje lub instytucje. Prezes KUP ma także prawo cofania upoważnień. W artykule tym jest także mowa o zapisie zabraniającym prowadzenia pośrednictwa pracy w celu osiągnięcia zysku. Z kolei warto przytoczyć w tym miejscu art. 65 niniejszej ustawy, który mówi:
kto bez wymaganego upoważnienia prowadzi pośrednictwo pracy albo kieruje obywateli polskich do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych, podlega karze grzywny
tej samej karze podlega, kto prowadząc pośrednictwo pracy lub kierując obywateli polskich do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych:
    - pobiera od bezrobotnego lub innych osób poszukujących pracy dodatkowe opłaty lub
    - osiąga zysk
Ustanowiona w tym zakresie kara grzywny nie spełnia swojej prewencyjnej funkcji. Do kolegiów do spraw wykroczeń w całym kraju zostało skierowanych 33 wnioski, z czego 16 dotyczyło braku upoważnienia, 8 pobierania opłaty dodatkowej a 9 osiągnięcia zysku. Dane te z pewnością nie są wielkie. Jednakże jeśli porównamy je do czerwca zeszłego roku to okazuje się, że nastąpił wzrost o 200%. Znacznie większy przyrost występuje w odniesieniu do grudnia ubiegłego roku bo ponad 230%. Spadła natomiast liczba spraw związanych z nie opłacaniem składek na Fundusz Pracy w przepisowym terminie o 21,4% w odniesieniu do grudnia 2000 r. Natomiast jeśli te dane odniesiemy do czerwca ubiegłego roku to zauważyć możemy wzrost aż o 47,2%.
    W pierwszej połowie 2001 roku skierowano 159 wniosków do kolegiów ds. wykroczeń dotyczących utrudniania kontroli, a 104 wnioski obejmowały sprawy związane z podawaniem nieprawdziwych danych mających wpływ na Fundusz Pracy. W odniesieniu do grudnia zeszłego roku liczba wniosków spadła o 27,1%, natomiast jeśli te dane porównamy do czerwca ubiegłego roku to zauważyć można wzrost o 65,6%. W przypadku podawanie nieprawdziwych danych wpływających bezpośrednio na stan Funduszu Pracy to w stosunku do grudnia zeszłego roku uwidocznił się spadek o 11,1% zaś w odniesieniu do czerwca 2000 roku nastąpił wzrost o 40,5%. Najgorsze problemy z opłacaniem składek na Fundusz Pracy mieli pracodawcy z województw: śląskiego, dolnośląskiego, łódzkiego, pomorskiego. Natomiast najmniej z tym problemów mieli pracodawcy z województwa lubuskiego gdzie zanotowano siedem takich przypadków. Najwięcej wniosków do kolegiów skierowano w województwach: mazowieckim, pomorskim i śląskim. Brak zgłoszeń z zakresu kontroli tego rodzaju spraw dotyczy jedynie dwu województw: podlaskiego oraz lubuskiego. Kontrole najbardziej utrudniali pracodawcy z województw: śląskiego, łódzkiego, mazowieckiego oraz dolnośląskiego. Najmniej problemów było natomiast w województwie warmińsko - mazurskim gdzie zanotowano jeden taki przypadek. 
    Bez winy nie pozostają również pracobiorcy, gdyż 1950 spraw obejmowało kwestie podjęcia pracy bez stosownego powiadomienia urzędu pracy. Najgorsza sytuacja pod tym względem panowała w województwie łódzkim gdzie zanotowano 18,6% wniosków skierowanych do kolegiów na pracobiorców, 10,6% w województwie śląskim, 9,9% w kujawsko - pomorskim, 9,6% w dolnośląskim, 8,5% w mazowieckim, 7,9% w świętokrzyskim, 6,5% w lubelskim, 6% w podkarpackim, 4,4% pomorskim i tyleż samo w zachodniopomorskim, 3,3% w małopolskim, 2,7% w lubuskim, 2,5% w warmińsko - mazurskim, 2,3% w wielkopolskim, 2,1% w opolskim i 0,7% w podlaskim. 
    W ubiegłym roku na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej wydano 17802 zgody umożliwiające pracę cudzoziemców ze 124 państw. Zgody te wydawane są głównie w oparciu o dwie zasady: ochrony polskiego rynku pracy oraz zatrudnienia uzupełniającego. Aby je dostać w imieniu pracownika występuje do starosty pracodawca, chcący zatrudnić obcokrajowca. Czynnikiem decydującym o uwzględnieniu wniosku jest sytuacja panująca na lokalnym rynku pracy oraz przydatność danej osoby do pracy. Zezwolenie i zgoda mogą oczywiście być cofnięte przez organ wydający pozwolenie, czyli starostę powiatu. Skutkiem takiej decyzji jest rozwiązanie stosunku pracy z cudzoziemcem oraz utrata prawa pobytu w Polsce. Starosta podejmując taką decyzję został zobligowany przez prawo do powiadomienia właściwego wojewody o fakcie i przyczynach swojej decyzji. Zarówno pracodawcy jak i zatrudnieni na "czarno" cudzoziemcy podlegają w myśl ustawy karze grzywny wyznaczonej przez kolegium do spraw wykroczeń. Maksymalna wysokość grzywny wymierzanej przez kolegia wynosi pięć tysięcy złotych. Nie rejestrowana praca stanowi częste uzasadnienie decyzji dotyczących wydalenia cudzoziemca z Polski. Odbywa się to zazwyczaj na koszt pracodawcy. 
    W I półroczu 2001 roku ponad 143 cudzoziemców próbowało ominąć polskie przepisy podejmując się pracy bez wymaganej zgody. Wpływ na to z pewnością miały przemiany zachodzące w byłym ZSRR, które spowodowały, że od początku 1990 roku Polskę odwiedza coraz więcej przybyszów. Cudzoziemcy z bloku wschodniego najbardziej upatrzyli sobie dwa województwa: podkarpackie ze względu na bliskość granicy państwowej oraz mazowieckie z uwagi na duży i chłonny rynek pracy. Pod tym względem na uwagę zasługuje powiat stalowowolski gdzie zanotowano 26 takich przypadków oraz miasto Lublin z sumą 14 wniosków. Jedynie w trzech województwach: warmińsko - mazurskim, opolskim i podlaskim nie zanotowano przypadku podejmowania pracy przez cudzoziemca bez wymaganej zgody. 
    W pierwszym półroczu tegoż roku przeprowadzono 1052 kontrole wraz z jednostkami współdziałającymi. Również i tutaj nastąpił spadek o 18,9% w porównaniu do poprzedniego półrocza. Wśród służb czynnie wspierających urzędy pracy w zakresie kontroli legalności zatrudnienia na pierwsze miejsce wysuwa się policja, której czynności stanowiły 49,5% całości podejmowanych działań. Kolejną pozycje w rankingu zajmują pozostałe służby wspierające urzędy pracy - 20,5%, Państwowa Inspekcja Pracy - 20%, urzędy skarbowe - 8,3% oraz Zakład Ubezpieczeń Społecznych - 1,6% W wyniku tej współpracy skierowano 3267 zawiadomień o naruszeniu przepisów. Najwięcej ich, bo ponad 62,8% zaadresowanych zostało do urzędów pracy, kolejne 17,6% objęło sprawy związane z działalnością Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, 8,5% Państwową Inspekcję Pracy, 4,3% urzędy skarbowe i tyleż samo policji zaś 2,5% wniosków skierowano do prokuratury. Najwięcej zawiadomień o naruszeniu przepisów zanotowano w województwach śląskim 459, łódzkim 420, dolnośląskim 392, podkarpackim 363, mazowieckim 248, kujawsko - pomorskim 218, lubelskim 215. Kolejne województwa zamykają się liczbą poniżej 200 zawiadomień pokontrolnych.
    Efektem wspólnych działań służb była legalizacja zatrudnienia 2918 osób. W porównaniu do przedniego półrocza zanotowano spadek o 10,6%. Zostało podpisanych 1718 umów o pracę, z tego najwięcej w województwach: wielkopolskim, mazowieckim oraz podkarpackim. Natomiast umów cywilno - prawnych zawarto 1200 czyli 41,1% ogółu legalizacji. 
    Zwrot nienależnie pobranych świadczeń dotyczył 272 osób. Najwięcej zanotowano ich w województwie dolnośląskim. Największą ilość pieniędzy mają zwrócić osoby poddane kontroli z województwa podkarpackiego. Kwota ta zamykała się sumą 39092 złotych. W przypadku powiatów największa liczba osób zobowiązana do zwrotu nienależnie pobranych zasiłków znajdowała się w mieście Wrocławiu. Tam też 25 mieszkańców zostało zobligowanych do zwrotu 3937 złotych. Na kolejnej pozycji w rankingu znalazło się miasto Kielce gdzie 16 osób musi zwrócić łącznie 16873 złote, co stanowi zarazem największą sumę zwrotu ze wszystkich powiatów. Zaraz za Kielcami z drugą co do wielkości kwotą uplasował się powiat wałbrzyski (łącznie z m. Wałbrzych) z sumą 13937 złotych, następnie miasto Tarnobrzeg z sumą 12750 złotych.

Tablica 2. Efekty działań pokontrolnych - legalizacja zatrudnienia

    Efektem działań urzędów pracy w pierwszym półroczu 2001 roku był między innymi zwrot 234557 złotych nienależnie pobranych świadczeń, w tym 199451 złotych nienależnie pobranych zasiłków. Sumy te świadczą o celowości przeprowadzania na bieżąco kontroli zatrudnienia.
    Przedstawiona w niniejszym artykule analiza danych statystycznych z kontroli legalności zatrudnienia za pierwsze półrocze 2001 roku skłania do następujących wniosków:
W odniesieniu do czerwca zeszłego roku wzrasta ilość przeprowadzanych kontroli o 25%, pomimo to niepokojący pozostaje fakt, iż w porównaniu do grudnia 2000 roku liczba ta spada o 13%.
Podobna tendencja występuje w przypadku zatrudnienia lub powierzenia innej pracy zarobkowej bezrobotnemu bez zawiadomienia urzędu pracy. W odniesieniu do czerwca 2000 roku nastąpił wzrost o 30,3%, zaś w stosunku do grudnia zaznaczył się spadek o 25,5%.
Urzędy pracy wydały 2987 decyzji pokontrolnych z czego ponad 77,5% z nich stanowiły o pozbawieniu statusu bezrobotnego, 6,9% dotyczyło zwrotu nienależnie pobranych zasiłków a 1,7% zwrotu nienależnie pobranych świadczeń.
Niepokojącym zjawiskiem jest ponad 200% wzrost w porównaniu do czerwca 2000 nielegalnej działalności.
Przeprowadzono 1052 kontrole z jednostkami współdziałającymi, z czego najbardziej przydatną jednostką okazała się policja , która brała udział w 49,5% kontroli przeprowadzanych przez urzędy pracy. Natomiast tylko 1,6% poparciem działań powiatowych urzędów mógł się pochwalić Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Skierowano 35% więcej zawiadomień o naruszeniach przepisów pracy w stosunku do czerwca 2000 roku i 21% mniej w stosunku do grudnia ubiegłego roku.
Efektem działań kontrolnych była legalizacja zatrudnienia 2918 osób oraz zwrot 234557 złotych nienależnie pobranych świadczeń, w tym 199451 złotych nienależnie pobranych zasiłków.